Διαπραγματευόμαστε εδώ την ιδέα ότι στις Μεσογειακές κοινωνίες υπάρχουν σπέρματα εναλλακτικών πολιτισμών – συγγενή σε μεγάλο βαθμό με την «αποανάπτυξη». Αυτά τα στοιχεία, που τα ονομάζουμε «Νότια σκέψη», αποτελούν ένα πολιτιστικό φαντασιακό που επικεντρώνεται στις αξίες της βραδύτητας, της μετριοπάθειας και της εύθυμης συντροφικότητας που συναντώνται στη Μεσόγειο αλλά και γενικότερα είναι διαδεδομένες σε όλους τους «Νότους» του κόσμου.

Όσον αφορά την Ικαρία καταδεικνύουμε πώς, με την πάροδο του χρόνου, αναδύθηκε ένα πνεύμα διαφορετικότητας συγγενές με την αποανάπτυξη και πώς αυτό ενσωματώθηκε στις τοπικές οικονομικές πρακτικές και θεσμούς. Στη Γαύδο πάλι, εστιάζουμε στο πώς η γεωγραφική απομόνωση μιας νησιωτικής τοποθεσίας γίνεται κίνητρο δημιουργίας φαντασιακών και πρακτικών προς μια λιτή, κοινοτική ζωή.

Σε μια πρόσφατη εργασία, διερευνήθηκαν «γεωγραφίες αποανάπτυξης» – δηλ. εδαφικές εμπειρίες εκούσιας και ακούσιας επιβράδυνσης – και επισημάνθηκαν τρεις τύποι σχετικών εμπειριών: α) «ουτοπικές περιοχές του τώρα» (“nowtopian territories”), όπως οικισμοί μετάβασης ή οικολογικά χωριά, με οργανωμένες διαδικασίες ηθελημένης ελάττωσης ταχύτητας, β) περιοχές «εξεγερμένων», όπως στους Τσιάπας και άλλες «προσωρινές αυτόνομες ζώνες» που αναφύονται γύρω από τόπους συγκρούσεων για τους φυσικούς πόρους, όπου οι άνθρωποι οργανώνονται για να σταματήσουν εξορύξεις και περιφράξεις, αναπτύσσοντας τις δικές τους εναλλακτικές στην πορεία του αγώνα, και γ) «οριακές περιοχές», όπως η Αργεντινή ή η Ελλάδα που πλήττονται από την κρίση, όπου μέσα στα ερείπια των αποτυχημένων οικονομιών ανάπτυξης αναπτύσσονται δοκιμαστικοί και προσωρινοί πειραματισμοί αλληλεγγύης. Μπορούμε να θεωρήσουμε τέτοιες εμπειρίες ως «υπαρκτή αποανάπτυξη» – ατελείς και ημιτελείς διαδικασίες αντίστασης στην ανάπτυξη ή προσαρμογής μέσω δοκιμαστικών εναλλακτικών στη φάση του τέλους (της ανάπτυξης). Ονομάζουμε αυτές τις προσεγγίσεις «υπαρκτές» σε αντιπαράθεση με την πληθώρα των εξιδανικευμένων, κανονιστικών («ουτοπικών») μοντέλων που παρουσιάζονται σε κάποιες βιβλιογραφίες αποανάπτυξης.

Μας απασχολεί ιδιαίτερα ένα είδος υπαρκτής αποαναπτυξιακής εναλλακτικής, πιο συγκεκριμένα σε περιοχές που βρίσκονται γεωγραφικά περιθωριοποημένες, και που, για τον έναν ή τον άλλον λόγο, παραμένουν στην αμφίβολη κατάσταση που έχει ονομαστεί «α-ανάπτυξη» (“a-development”), περιοχές, δηλαδή, που δεν είναι ούτε εκμοντερνισμένες και “αναπτυγμένες” αλλά ούτε και υπανάπτυκτες.

Έτσι, εστιάζουμε στην έννοια του «Νότου μέσα στον Βορρά» – θύλακες (σχετικής) α-ανάπτυξης μέσα στους γεωγραφικούς πυρήνες του καπιταλισμού. Ας σημειωθεί ότι με τον όρο α-ανάπτυξη δεν εννοούμε την έλλειψη καπιταλιστικής ανάπτυξης, αλλά συγκεκριμένα μια ισχυρή παρουσία και συνύπαρξη με προ- ή μη καπιταλιστικές μορφές οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης.

Όπως έχει επισημανθεί, στον διεθνή Τύπο μπορεί κανείς να βρει άρθρα για τη μακροζωία και την καλή ζωή στα ελληνικά νησιά δίπλα-δίπλα με εκείνες τις πολιτικές λιτότητας που βάζουν στο στόχαστρό τους αυτόν ακριβώς τον «τεμπέλικο», «υπανάπτυκτο» τρόπο ζωής. Αν όμως θεωρήσουμε τη διαφορετικότητα ως μια εξωτερική φράκταλ γεωγραφία που ισοπεδώθηκε από μια άμορφη δύναμη «εκσυγχρονισμού» και «ανάπτυξης», θα αποτύχουμε να διακρίνουμε τις συγκεκριμένες πολιτικές οικονομικο-οικολογικές διαδικασίες μέσω των οποίων η διαφορές εξαλείφονται από τον καπιταλισμό. Το έργο του γεωγράφου Έρικ Κλαρκ για το «εξευγενισμό των νησιών» (“island gentrification”) είναι κρίσιμο από αυτή την άποψη.

Εδώ αναδύεται μια θεμελιακή αντίφαση. Από τη μια πλευρά, τα εναλλακτικά σχέδια για μία μη καπιταλιστική οργάνωση ή αποανάπτυξη αντιστέκονται στην τάση του κεφαλαίου για αναζήτηση προσόδων. Από την άλλη όμως, αυτές οι ίδιες οι προσπάθειες διαφοροποίησης μπορεί να δημιουργήσουν πολιτιστικές συνθήκες κατάλληλες για μια εκ νέου αξιοποίηση του νησιωτικού περιβάλλοντος (ας πούμε, από τον τουρισμό που προσελκύεται από μια «εναλλακτική», «μη ανεπτυγμένη» ατμόσφαιρα), μια αξιοποίηση που στη συνέχεια θα προσελκύσει κεφάλαια. Ο ρόλος του τουρισμού στον καπιταλισμό στο να απορροφά τη διαφορά από τη διαφορά και να την εξαφανίζει έχει τεκμηριωθεί ευρέως στις μέρες μας.

Μακροπρόθεσμα, η «υπαρκτή αποανάπτυξη» προέκυψε καθώς οι ντόπιοι υπερασπίστηκαν τον κοινοτισμό ενάντια σε ένα καπιταλιστικό μοντέλο ανάπτυξης, χωρίς να το συνειδητοποιούν, καθώς αντιστέκονταν και συχνά εμπόδιζαν διάφορα έργα εκσυγχρονισμού. Σήμερα, για παράδειγμα, οι Ικαριώτες αστειεύονται ότι η Κούβα, η Βόρεια Κορέα και οι Ράχες Ικαρίας είναι τα τελευταία προπύργια του κομμουνισμού. Είναι αξιοσημείωτο ότι το 60 με 70% των Ικαριωτών ψηφίζει σταθερά αριστερά του κέντρου (70% στις εθνικές εκλογές του 2019 έναντι 40% σε εθνικό επίπεδο).

Το ΚΚΕ, το Ελληνικό Κομμουνιστικό Κόμμα, του οποίου τα μέλη εξακολουθούν να σέβονται τη Σοβιετική Ένωση, κυριαρχεί στην πολιτική σκηνή της Ικαρίας και αυτό ισχύει ήδη από το τέλος της στρατιωτικής χούντας το 1974. Την ίδια στιγμή που η Ικαρία προσέλκυσε τη διεθνή προσοχή ως Μπλε Ζώνη μακροζωίας, η Wall Street Journal επισκέφθηκε τον “Κόκκινο Βράχο” αναζητώντας απαντήσεις για τον λόγο που οι Έλληνες στρέφονταν προς τη ριζοσπαστική αριστερά. Το ΚΚΕ έχει φτιάξει ένα οργανικό οικονομικό δίκτυο στηρίζοντας τα μέλη του στην Ικαρία. Δεν είναι «αντι-αναπτυξιακό», αλλά αντικαπιταλιστικό, και δίνει προτεραιότητα στη γεωργία χαμηλού κέρδους έναντι του τουρισμού. Οι κομμουνιστές και οι αριστεροί έχουν βάλει εμπόδια σε αναπτυξιακά σχέδια που θα αντιμετώπιζαν ελάχιστη αντίθεση αλλού.

Ο αριστερισμός της Ικαρίας την κράτησε επίσης έξω από τα πελατειακά δίκτυα επιδοτήσεων και δαπανών των κυβερνήσεων (κυρίως από την Δεξιά μέχρι τη δεκαετία του 1980), περιορίζοντας περαιτέρω την ανάπτυξη. Η πρόθεση λοιπόν δεν ήταν η αποανάπτυξη, όμως το αποτέλεσμα ήταν το ίδιο: η βασισμένη στην ανάπτυξη οικονομική μεγέθυνση σταμάτησε να κυλά στις ράγες της. Όπως θα δείξουμε στη συνέχεια, αυτή η ιδιαίτερη ριζοσπαστική πολιτική της Ικαρίας κυριάρχησε μέσω της καλλιέργειας μιας ιδιαίτερης γηγενούς αντίληψης που αξιοποίησε το κοινοτικό, «αντι-αναπτυξιακό» πνεύμα – μία αντίληψη που μοιράζεται πολλά κοινά με τη “νότια σκέψη” που αναφέραμε στην αρχή.

Η θέση μας είναι ότι μια συγκεκριμένη ιστορικο-φυσική γεωγραφία που εξέθρεψε ένα κοινοτικό πνεύμα οδήγησε επίσης σε μία κομμουναλιστική ηθική, πολιτική και αντίληψη, που το αποτέλεσμα τους ήταν να κρατηθεί το νησί έξω από διαδικασίες εκσυγχρονιστικής ανάπτυξης. Η υπαρκτή αποανάπτυξη ήταν το ακούσιο αποτέλεσμα, ένα αποτέλεσμα όμως που μπορεί να εξηγηθεί. Μια τέτοια υπαρκτή αποανάπτυξη διατηρείται σήμερα, ως διαρκής απόπειρα, μέσα από την αναπαραγωγή και ανανέωση πεποιθήσεων, πρακτικών και θεσμών που την υποβοηθούν.

Ωστόσο, ενώ η αφήγησή μας για την Ικαρία τονίζει τις ιστορικές και ενδεχόμενες πολιτικές διεργασίες που παρήγαγαν τη διαφορά, όσον αφορά τη Γαύδο ο μύθος και η γεωγραφική απόσταση συνδυάζονται σε ένα εκτεταμένο ρεπερτόριο εναλλακτικών κοινωνικοοικονομικών και ιδεολογικών πρακτικών και φαντασιακών που παράγουν κοινότητες υπαρκτής αποανάπτυξης.

Ιδωμένες από τη σκοπιά ενός μονογραμμικού μοντέλου ανάπτυξης, οι οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες της Γαύδου είναι προβληματικές. Από μια άλλη οπτική γωνία όμως, αυτές οι συνθήκες μετατρέπονται σε πρώτη ύλη για νέα φαντασιακά και νέους τρόπους ζωής. Στην κυρίαρχη αφήγηση, ένας τόπος όπως η Γαύδος χαρακτηρίζεται ως υπανάπτυκτη ή υπανάπτυκτη – που περιμένει να αναπτυχθεί. Εν τούτοις, η βιωμένη εμπειρία των νησιωτών λέει μια διαφορετική ιστορία. Οι νησιώτες και “οι νησιώτες από επιλογή” δεν βλέπουν πλέον τον εαυτό τους μέσα από τα μάτια των άλλων – ότι είναι, δηλαδή, καθυστερημένοι. Όπως οι Ικαριώτες, έτσι και οι Γαυδιώτες βρίσκουν σήμερα ένα νέο αυτοσεβασμό βασισμένο στις Νότιες αξίες της απλότητας, της βραδύτητας, της κοινότητας. Ορίζουμε αυτή τη στάση ζωής ως υπαρκτή πραγματική αποανάπτυξη, όχι τόσο λόγω ενός τρόπου διαβίωσης που έχει χαμηλή χρήση ενέργειας ή πόρων (που όντως έχει), αλλά κυρίως επειδή θεωρούμε την αποανάπτυξη ως μια θετική μεταστροφή προς την κατεύθυνση του να αντιληφθούμε και να βιώσουμε με διαφορετικό τρόπο εκείνο που υπό άλλες συνθήκες θα φοβόμασταν ως καταστροφικό (δηλ. την έλλειψη ανάπτυξης).

Για να είμαστε σαφείς: δεν παρουσιάζουμε αυτά τα δύο νησιά ως υποδείγματα αποανάπτυξης. Τα θεωρούμε ως εφαλτήρια για να αναλογιστούμε τέτοιες δυνατότητες, ως ζωντανά εργαστήρια μιας Νότιας σκέψης που πραγματώνουν έναν διαφορετικό τρόπο ζωής. Όταν σκέπτεται κάποιος την αποανάπτυξη, υποστηρίζουμε εδώ, πρέπει να στραφεί προς την ενδυνάμωση συνδυασμών γεωγραφίας, ανθρώπινης αλληλεπίδρασης, φαντασίας και πολιτικής έκφρασης που θα είναι ικανοί να επαναξιολογήσουν, να υποστηρίξουν και να πειραματιστούν με διαφορετικούς τρόπους ύπαρξης και πράξης.